Derleyen: Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Hayatta bazen her şey planlandığı üzere gitmez. Bazen gidilmesi gereken yolun evvel inşa edilmesi gerekir. Aslında zafere ulaşmak için pürüzleri aşmak bitiş çizgisine ulaşmaktan daha kıymetli olabilir. 33 sene emek de verilse, toplamda geçen 12 binden fazla günden biri yanlış seçerseniz zafer, kazanılmamış bir savaş olur. 1914’te artık düzgünce alevlenmiş ‘siyasi’ cephede, asker postalları altında ezilen topraklar kanla sulanmak üzereydi. Savaşı başlatan kurşun atılmadan evvelki 33 sene tek bir kanalın imali için, virüsleri, imkânsızlıkları, parasızlığı bile yenen yorgun ve kadim kent Panama, tarihin en kıymetli projesini savaşa kurban verdi. Bugün tüm dünyada denizcilik için en kıymetli noktalardan biri olan Panama Kanalı açılışından 37 gün evvel Avusturya Prensi Franz Ferdinand’a atılan kurşuna yenildi. İnşası için evvel demiryolu yapılan ve sıtma, sarıhumma üzere amansız hastalıkların yenilmesi gereken Kanal’ın yazgısı talihsizliklerle doluydu. En kıymetlisi ise açılışının savaşın başladığı günle tıpkı güne denk gelmesi oldu.
PANAMA KANALI DENİZCİLİĞİN KALBİ OLACAK
Panama’nın stratejik pozisyonu çok kritik ve Amerika için son derece değerliydi. Henüz genç bir devlet olan Amerika, kendisine nazaran daha esaslı Fransızlara kelamını pek de geçiremiyordu. Dünyanın dört bir yanında sömürgesindeki devletlerde kelamı geçen Fransa’nın gözü ise Panama’daydı. Tüm dünya 2 okyanusu birbirine bağlayabilecek bu noktanın değerinin farkındaydı. 19. yüzyılın son çeyreğine gelindiğinde ise artık harekete geçilmeliydi. Fransızlar tarafından jeo stratejik çıkar ve yeni sömürgeler elde etmek hedefiyle Süveyş Kanalı’nın da proje sahibi olan Ferdinand De Lesseps, Panama Kanalını bir şirket halinde yürütmek için faaliyete geçti. Zor ve dev bir proje olacak Panama Kanalı, yüzyılın projesiydi. 1879’da 22 uzmanla yapılan toplantıda inşa süreci ve sonrası ayrıntılı formda değerlendirilmiş ve artık projeye başlamak için birinci kazmayı vurma vakti gelmişti. Lakin yapılan yanlış hesaplar işlerin pek de istendiği üzere gitmemesine neden oldu. Yanlış hesapların, dünyanın en değerli projelerinden biri katledeceği ise her geçen gün binlerce personel hayatını kaybedince anlaşıldı.
Bugün 9 ila 10 saate bir geminin geçebildiği kanal, yılda 15 ila 20 bin gemiyi konuk ediyor. Fakat inşa edildiği yıllarda yaşanan zorluklar, zati çok bedelli olan kanalı daha da değerli hale getiriyor. Panama Kanalı, Kuzey Amerika’nın en güneyindeki Panama Cumhuriyeti devletinin hudutlarında yer alıyor. Panama’yı Panama yapan en kıymetli yapı olma özelliğini taşıyan kanal sayesinde gemiler, Güney Amerika’nın en güneyindeki Horn Boğazı’nı dolaşmadan Pasifik Okyanusu’ndan Atlas Okyanusu’na 13 kilometrelik yol tasarrufu yaparak geçiyor. Panama Kanalı’nı dünya üzerindeki başka kanallarden ayıran özellik ise tam ortasında deniz düzeyinden 28 metre yükseklikteki Gotun Gölü’nün bulunuyor olması. Gotun Gölü doğal yollarla oluşmuş bir su kütlesi değil. Gotun Barajı üretimi sırasında taşan sularla oluşan gölünde hudutları içine alan kanalda hiç balık bulunmuyor. Nasıl olur da dev su kütlesinin içinde hiç balık olmaz diye soranlar ise yanıtı gölün deniz düzeyinden yüksekte olduğunu öğrendiklerinde alıyor. Gölün iki yüzeyinin de okyanuslardan daha yüksekte bulunması, kanalın asansör üzere kademeli bir halde yükselerek tasarlanmasını mecbur kılmıştı. Kanaldaki yükselen havuzlar sayesinde gemiler, Gotun Gölü’ne ulaşıyor ve gölü geçtikten sonra tekrar havuzlar sayesinde kademe kademe aşağı indirilerek kanalın tamamını deniz düzeyinde geçmiş oluyor. 1800’lerin sonunda başlamış bir proje olması, Panama Kanalı’nı daha da inanılmaz ve hayranlık uyandırıcı bir yapı haline getiriyor.
KURŞUNDAN SONRA JAPONYA’DAN ÜLTİMATOM
Panama Kanalı’nın inşası sırasında binlerce kişi hayatını kaybetmişti. Ancak 33 yılda kaybedilen 27 bin kişinin yanında, 4 yıl sürecek olan I. Dünya Savaşı’nda 10 milyon kişi can vermişti. Üstelik kanalın tamamlanması savaşın başlamasıyla birebir güne denk gelmişti. Bir savaş bitmiş bir savaş başlamıştı. Bu defa yaşanacaklar acı dolu olacak ve 33 yılda tamamlanan kanalın ışıltısını da söndürecekti. Kanalın açılmasından 37 gün evvel esasen kapıda olan dünya savaşının fitilini Avusturya Prensi Ferdinand’ın bir Sırp tarafından vurulması ateşledi. Artık işler düzgünce kızışmıştı. Savaşın ayak sesleri, asker postallarının patırtısını gölgede bırakacak kadar güçlüydü. Takvimler 15 Ağustos’u gösterdiğinde ise dokunanı yakacak alevler, Japonya ve Almanya ortasında ültimatomla parladı. Artık 4 yıl boyunca milyonlarca insanın vefatına neden olacak, ülke hudutlarını değiştirecek savaş başlamıştı. 1914’ün ağustosunun tam da ortası, Japonlar için dönüm noktası olmuştu. Onlar bu günü ‘Japonya’ var hayli hatırlayacak ve anacaktı. Ancak bu dönüm noktası sırf Japonlar için bir şeyleri değiştirmedi.
15 Ağustos 1914’te Japonya Hükümeti’nin Almanya’ya bir ültimatom göndererek tüm Alman gemilerinin Japonya ve Çin sularından çekilmesini, Çin’in Şantung Yarımadası’nda bulunan ve Almanya’nın en büyük denizaşırı deniz üssü Tsingtao’nun denetiminin 23 Ağustos öğleye kadar Japonya’ya teslim edilmesini talep etmesi İngilizlerle yapılan bir iş birliğiydi. I. Dünya Savaşı’nın 2 kıymetli tarafı İngiltere ve Almanya resmen karşı karşıyaydı. İngiltere’nin Almanya’ya karşı I. Dünya Savaşı’na girmesinden bir gün sonra Britanya dışişleri bakanı Sir Edward Grey, Japon donanmasından, silahlı olan Alman ticaret gemilerini avlamak için deniz yardımı talep etti. Japonya da, savaşı Uzak Doğu’daki kendi çıkarlarını takip etmek için büyük bir fırsat olarak görerek memnuniyetle kabul etmişti. Bir Japon devlet adamı olan Inoue Karou o gün için, “Japonya’nın yazgısının gelişimi için ilahi bir yardımdı” demişti. Japonlar, 15 Ağustos’ta Almanya’ya ültimatom vererek, Britanya ile 1902 ittifak mutabakatlarını onurlandırmayı amaçlamıştı. Tabii Büyük Okyanus’un bir tarafında yaşanan savaş, başka ucundaki kanalın açılışına gölge düşürmüştü. Hatta kanal unutuldu. Meğer savaş elbette bir gün bitecek ve bu sefer ülkeler ortasındaki gemilerin oradan geçebilmesi için milyonlarca dolar ödenecekti. Kanaldan 1 kere geçmenin fiyatı ise 13 milyon 884 bin 480 lira.
BAŞTAN SONA TALİHSİZLİKLERLE DOLU
Atlas ve Pasifik okyanuslarını birbirine bağlayan bir su yolu oluşturma fikri için 1800’lerde harekete geçilmiş olsa da birinci fikirler 1500’lü yıllarda ortaya atılmıştı. Kâşif Vasco Nuñez de Balboa, iki okyanusu dar bir kara şeridinin ayırdığını fark edince, İspanya Hükümdarı I. Charles bölge valisinden Chagres Irmağı boyunca bir rota araştırması yapmasını istemişti. Dağlık, tropikal yerde bu türlü bir rota çizilmesi o vakitler için imkânsız olarak değerlendirilmişti. Lakin fikir Avrupa’dan Doğu Asya’ya kısa bir yol olacağından son derece cazipti. Diğer tek rota, fırtınalı, öngörülemez sularla, Macellan Boğazı’ndan geçerek Güney Amerika’nın etrafından dolaşmaktı ya da su yoluna demiryolu ile katkıda bulunularak, Panama Demiryolu’nu kullanıp yükü ve insanları bir okyanustan başkasına taşımaktı. Hiçbiri Panama Kanalı kadar etkileyici olmadığından kanal daima hayal edilmiş ve sonunda yapılmasına karar verilmişti. Ancak bu karar basamağı yaklaşık 300 yıl sürmüştü.
Projeye başlandığında ise sivrisineklerin bölgeye mahsus ölümcül hastalıkları taşıdığına inanan baş sıhhat vazifelisi Dr. William Gorgas kanalı inşa eden takıma yardımcı oldu. Dr. Gorgas, taşıyıcıları yok etme görevindeydi, grubuyla konutları titizlikle dezenfekte etti ve su birikintilerini temizledi. Bölgede son bildirilen sarıhumma hadisesi Kasım 1905’teydi ve sıtma olayları sonraki on yılda süratle düşmüştü. Panama Kanalı, Amerika Birleşik Devletleri’ne yaklaşık 375 milyon dolara mal oldu. Bu sayıya Panama’ya ödenen 10 milyon dolar ve Fransızların projeyi terk ettiklerinde ödedikleri 40 milyon dolar dâhildi. O vakitler, ABD tarihindeki en kıymetli inşaat projesi olan Panama Kanalı’nın inşasında, yaklaşık 3,4 milyon metreküp beton kullanılmış ve Amerikan inşaat etabında yaklaşık 240 milyon metreküp kaya ve toprak kazılmıştı.
YOLU 13 BİN KİLOMETRE KISALTTI, 27 BİNDEN FAZLA KİŞİYİ ÖLDÜRDÜ
Talihsizliklerle dolu inşa serüveniyle Panama Kanalı, nihayet açılmıştı. Lakin kanalın inşası sırasında verilen kayıplar, üzerinden bir dünya savaşı geçse de unutulmadı. Kanalın inşası için yapılan hafriyat çalışmalarında çıkan atıkların nakledileceği araçların bile yetersiz kaldığı yıllarda çalışanlar bir de toprak kaymaları ve salgınlarla gayret etmişti. Sıtma, sarıhumma üzere hastalıklar ve iş kazaları nedeniyle 20 binden fazla kişi hayatını yitirdi. Üstelik kanalı inşa etmek için ayrılan bütçenin tamamı kullanıldığı halde şimdi kanalın yüzde 30’u tamamlanabildi. Projenin akıbeti düşünülemiyor ve parasızlık, inşaatın 1989 yılında durdurulmasını kaçınılmaz kılıyordu. 15 yıl boyunca bahtına terk edilen kanal şantiyesi, Fransızlardan sonra 1904’te ABD’ye devredildi. Ancak talihsizlikler bitmedi. ABD Başkanı Roosevelt Kasım 1906’da bölgeyi ziyaret ettiğinde inşaat yolunda gidiyordu. Ancak projenin mühendisi John Frank Stevens birkaç ay sonra birdenbire istifa edince projede bir aksama daha yaşandı. 1914’e gelindiğinde ise ortada tamamlanmış dev bir proje ve gemiler için büyük bir kolaylık olacak yeni bir rota vardı. Geride kalanlarsa…
Kanalın tamamlanması çok sıkıntı olmuştu. 1989’a kadar hayatını kaybeden 20 bin kişinin üzerine 7 bin kişi daha kanal uğruna can verdi. Toplamda 27 binden fazla kişi kanalın imal basamağında hayatını kaybetti. Kanal 287 milyon dolarlık maliyetiyle hala ‘dünyanın maliyeti en yüksek kanalı’ unvanını koruyor. Fakat maliyetinin bu kadar yüksek olmasına ve üretim basamağında binlerce insanın canından olmasına karşın Panama Kanalı, Panama halkının refah düzeyinin önemli oranda artmasını sağlayan en değerli öge oldu. Panama Kanalı Atlantik ve Pasifik okyanusları ortasında 77 kilometre uzunluğunda. Günümüzde kanalda 10 kişi çalışıyor ve kanal her gün her saat transit hizmetini vermeye devam ediyor.