Ataerkil sisteme karşı Türkiye’de bayanların kazanımları ne vakit başladı? 1990 yılında kurulan Bayan Yapıtları Kütüphanesi’nde ne çeşit eserler yer alıyor? Antidemokratik otoriter bir siyaset anlayışıyla birlikte Türkiye toplumunda bayanları nasıl bir gelecek bekliyor?
1980 sonrası ortaya çıkan bağımsız feminist hareketin içinde yer alan ve temel çalışma alanları arkeoloji, halkbilim ve etnobotanik olan arkeolog Füsun Ertuğ sorularımızı cevapladı.
‘OSMANLI BAYANLARININ UĞRAŞI HAKKINDA BİLGİMİZ YOKTU’
Son yıllarda Türkiye’de bayanlar hayatlarını her istikameti ile sorgulayıp yansılarını değişik yollarla tabir ediyor. Ataerkil sisteme karşı bayanların kazanımları ne vakit başladı? Osmanlıdan günümüze Türkiye’de bayan hareketi konusunda neler söylersiniz?
Bugün Türkiye’de bayan çabasının en az 150 yıllık bir geçmişi olduğunu biliyoruz. Osmanlı bayanları eğitim, seçme ve seçilme, çalışma üzere hakları için, eşit vatandaşlar olmak için ağır bir uğraş verdi. Bu uğraş, bilhassa mecmualar ve çeşitli bayan dernekleri aracılığıyla yaygınlaştı. 1 Mayıs 1845’te İstanbul’da, Valide Sultan’a ithaf edilerek basılan Rumca kadın dergisi Kypseli (Petek), 1862’de Ermenice yayımlanan Gitar Dergisi, 1869’da Terakki gazetesinin bayan eki olarak yayımlanan Terakki-i Muhadderat, 1886’da tüm idare ve yazı takımı bayanlardan oluşan Şükûfezar ve 1895’ten 1906’ya kesintisiz çıkan ‘Hanımlara Mahsus Gazete’ üzere yayınlarla Osmanlı bayanları seslerini yükseltmeye, taleplerini iletmeye başladılar. İkinci Meşrutiyet sonrasında, 1908’de bayan mecmuaları arttı: Demet, Bayan Selanik, Mahasin, Bayan İstanbul, Musavver Bayan bunlardan birkaçı. Birinci sayısı 1918 yılında yayımlanan ve 20 sayı sonra kapanan Türk Kadını dergisi, isminde birinci defa Türk sözü kullanılan ve feminizmden bahsedilen bir kadın dergisi olarak göze çarpar. Yeniden 1919’da Hayganuş Mark tarafından yayımlanan Hay Gin kadın dergisi 1933’e dek yayınını sürdürür.
Kurtuluş Savaşı’nda ve işgal devri boyunca çeşitli derneklerde örgütlenen bayanlar çabaya katkı sundu, kimi yeraltı örgütlerinde rol aldı ve mitingler düzenledi. Mitinglerde halkın önünde coşkulu konuşmalar yapan Halide Edip, Münevver Saime, Şukufe Nihal üzere bayanlar rol modeli oldu.
Bayanların Belleği yayınlarından seçki Cumhuriyet’in kurulmasıyla birlikte bayanlar, oy hakları için çabayı bir bayan partisinde gerçekleştirmek üzere Nezihe Muhiddin öncülüğünde 1923 Haziran’ında Bayanlar Halk Fırkası başvurusunu yaptılar. Fakat yeni kurulan hükümet sınıfsız halk siyasetini münasebet göstererek bayanlar partisini reddedince 1924’te Türk Kadın Birliği kuruldu. Birliğin yayın organı olarak Türk Kadın Yolu dergisi, 1925-1927’de bayanlara yeni bir uğraş alanı sundu. 1930 yılında belediyelerde seçme seçilme kanununun değişmesini, 1934’te milletvekili seçme ve seçilme hakkının kabulü izledi. Bu hakların verilmesi bir manada en az 80 yıllık bir talebin karşılık bulmasıdır. 1935’te 12’nci Milletlerarası Bayan Kongresi’nin İstanbul’da toplanması da bu hakkın edinilmesini kutlama hedefi taşıyor.
Ancak tek parti periyodu hükümet siyasetleri bayanların ve çeşitli siyasi derneklerin güçlenerek partileşmesine müsaade vermedi ve kongreden kısa bir müddet sonra Türk Kadın Birliği ve birçok dernek kapatıldı ya da kendilerini feshetti. Bu dernek 1949’da tekrar açıldı ve bugüne dek laiklik çabasını sürdürdü. Bu yıl da birinci kuruluşunun 100’üncü yılını kutladı.
Kadınlar yalnızca gazetelerde, mecmualarda yazmakla kalmadı, edebiyat ve sanat alanında çok güçlü eserler ortaya koydu. Bayanın ataerkil sisteme karşı çabası, kültür- sanatta, bilimde, eğitim, hukuk ve siyasette değerli kazanımlarla sürüyor.1980’lerin başında bayan hareketi, dünyadaki gelişmelere paralel olarak Türkiye’de de yükselmeye başladığında, şimdi Osmanlı bayanlarının çabası konusunda kâfi bilgiye sahip değildik. Geçmişte bizimle birebir coğrafyada yaşayan bayanlara ilişkin bilgilere, bayan hareketinin dokümanlarına, yayınlarına erişim imkanı olmadığından Cumhuriyet devri bayanları olarak bize haklarımızın Cumhuriyet’le birlikte ‘sunulduğunu’ düşünüyorduk. Jenerasyonlar ortası kopukluğun bir nedeni eski yazının değişerek yeni bir alfabeye geçmemizdi, fakat asıl neden bayanların tarih yazımından dışlanması, yok sayılmasıydı. Giderek yükselen bayan çabası, 1980’lerin sonunda bayan merkezli bir kütüphane ve arşivi gerekli kıldı.
‘VAKIF, BİR KÜTÜPHANE VE ARŞİV OLMANIN ÇOK ÖTESİNDE BİR BİLGİ MERKEZİ’
Siz de bayan hareketinin gelişmesinde kritik rolü olan bu kütüphanenin kurucuları ortasında yer alıyorsunuz. Kütüphanede ne tıp bayan yapıtları yer alıyor? Öbür kütüphanelere nazaran özgün yanları neler? Kuruluş süreciyle birlikte anlatır mısınız?
1989 yılında bayan hareketinin dokümanlarını, bayan tarihinin yazımını sağlayacak yayınları, arşivleri bir ortaya toplamak ve gelecek nesillere bırakmak hedefiyle bir küme bayan bir ortaya geldik. 8 Mart 1990’da Jale Baysal, Füsun Akatlı, Sevecen İnhisarı ve Aslı Davaz ile birlikte Bayan Yapıtları Kütüphanesi ve Bilgi Merkezi Vakfı’nı kurduk. Elbette gerimizde güçlü bir bayan hareketinin maddi, manevi takviyesi, istekli katkısı vardı, yoksa bu teşebbüs ne kurulabilir ne de bu kadar yıl hayatını sürdürebilirdi.
Haliç kıyısında Fener’de, İstanbul Büyükşehir Belediyesi’ne ilişkin tarihi bir binada 14 Nisan 1990’da açılan Kütüphane, bugün 16 farklı koleksiyona sahip. Kitap, Vadeli Yayın, Görsel Arşiv üzere çabucak her kütüphanede var olan koleksiyonlar dışında ‘Özel Arşiv Koleksiyonu’ en özgün yanlarımızdan biri.
Bayan Yazısı Şenliği, 2019, Bayan Yapıtları Kütüphanesi ve Bilgi Merkezi (KEKBMV Görsel Arşivi) Vakfa özel arşivini bağışlamış olan 100’ü aşkın bayana ve Amargi, Türk Üniversiteli Bayanlar Derneği üzere bayan kurumlarına ilişkin arşivler, bayan tarihinin yazımı için birincil kaynaklar olarak çok değerli. Bunlar dışında Efemera, Az Eserler, Tez, Makale, Afiş, İşitsel, Kelamlı Tarih, Bayan Sanatkarlar, Bayan Muharrirler ve Sanat Yapıtları Koleksiyonları da var (http://kadineserleri.org/). Koleksiyonlardan bir kısmı büyük ölçüde dijitalleştirilerek erişime açıldı. Görsel koleksiyonu buna örnek gösterebiliriz. Öbür koleksiyonların da dijitalleştirilme, kataloglama çalışmaları sürdürülüyor.
Osmanlı bayan hareketinin özgün dokümanları ortasında üstte saydığımız eski harfli bayan mecmualarının büyük bir kısmı kütüphane arşivlerinde bir ortaya getirildi. Bunlardan 16 bayan mecmuasının tüm sayıları, çeviri yazımı yapılarak, vakıf tarafından yayımlandı, böylelikle eski yazıyı bilmeyen nesillerin da bu bayanların uğraşına erişimi sağlandı. Bayanların Belleği projesi çerçevesinde istekli çeviri yazım gruplarınca hala sürdürülen bu projede amaç tüm Osmanlı bayan mecmualarının bugünkü nesillerce okunabilirliğini sağlamak. Yeni harfli, bayan bahisli, ticari dağıtımda olan çabucak tüm bayan mecmualarının yanı sıra; bayan ve LGTBİ+ hareketine ilişkin mecmua, bülten ve fanzinlerin derlenmesine de itina gösteriliyor. Müddetli Yayınlar koleksiyonunda bugün 450 kadar mecmuanın 25 binden fazla sayısı bulunuyor. Vakıf, bir kütüphane ve arşiv olmanın çok ötesinde bir bilgi merkezi, bayanların bellek merkezi, aktiflik alanı hizmeti de veriyor. Açıldığı tarihten bugüne dek geçen 34 yılda derlenen gereçlerden 50’ye yakın yayın üreten vakıf; stant, panel, sempozyum, konser, şenlik üzere 500’ü aşkın aktifliğe mesken sahipliği yaptı. Bayanların yaratıcılığını, bilimsel ve sanatsal üretimlerini, fikirlerini toplumla paylaşmalarına, seslerini duyurmalarına, işlerini sergilemelerine imkan sağladı. Bu kurum, bayan merkezli arşivcilik çalışmaları ile Türkiye’deki klâsik arşivcilik anlayışına da toplumsal cinsiyet odaklı bakışı sağladı. Feminist aktivizmin arşivcilikte uygulanması, bize farklı kurum arşivlerinde gizli kalan bayanların görünürlüğünü arttırdı.
‘7 BİN 600’Ü AŞKIN GÖRSEL GEREÇ AÇIK ERİŞİME SUNULDU’
Peki, siz bir arkeolog olarak bu oluşumda nasıl bir rol aldınız?
Arkeoloji, bir manada geçmiş kültürleri araştırma ve bulduklarımızı titizlikle belgeleme işi. Ben de 1972’den itibaren öğrenci olarak katıldığım hafriyatlarda kazı fotoğrafçısı olarak misyon aldım, belgeleme, envanterleme yaptım; hafriyat arşivlerini oluşturdum. Mezun olduktan sonra da İstanbul Üniversitesi Sinema Merkezi’nde kameraman, belgesel imalcisi ve araştırmacı olarak çalıştım. Bayan hareketine katıldığım 1980’lerin başından itibaren de panellerde, yürüyüşlerde, toplantılarda fotoğraf ve görüntü çektim. Bayan Yapıtları Kütüphanesi’nin oluşma evresinde aktif rol alan Sevimli Monopolü, bayan hareketinden arkadaşımdı, bu belgeleme gayretlerimi bildiği için vakıf kurucuları ortasında benim de olmamı istedi. Böylelikle vakfın kuruluşunda misyon almayı ve görsel koleksiyonu oluşturma işini üstlendim ve bu çalışmayı hala devam ettirmekteyim. Bugüne kadar 7 bin 600’ü aşkın görsel materyalin taranması ve kataloglanması tamamlanarak vakfın web sitesinde açık erişime sunuldu. Bayanlara ilişkin dokümanların en değerlilerinden biri olan görsel materyaller bayan tarihine ait çeşitli okuma imkanları veriyor.
‘KADINLARIN TOPLAYICILIK GELENEĞİNDEN GELEN GÖZLEMCİLİK YETİLERİ ÇOK FAZLA’
Kırsaldaki bayanların tabiattan edindikleri bilgileri yaşama aktarma hal ve usulleri üzerine çalışmalar yaptığınızı biliyoruz. Biyoçeşitliliğin idaresi konusunda bayanların rolüne dair neler söylersiniz? Üstlendikleri bu rol klasik toplumlarda yaşayan bayanların hayatını nasıl etkiliyor?
Geçmiş topluluklara ilişkin bulguları, günümüzde yaşayan kırsal kesim insanlarından edindiğimiz bilgilerle yorumlama imkanı sağlayan etnoarkeoji konusunda çalışırken, kırsalda yaşayan bayanların tabiat ve etraf konusunda nesiller uzunluğu devraldıkları bir birikime sahip olduklarını fark ettim. Doktora çalışmamı bu alana yönelttim ve bayanların kelamlı birikimini, bilgi dağarcığını kaydetmeye başladım. Bu mevzu arkeolog olarak çalıştığım Aşıklı Höyük, Çatalhöyük üzere Neolitik periyot hafriyatları için de karşılaştırma imkanları sağladı. Örneğin, Aşıklı etrafında bugün hala 100’ü aşkın bitkinin tabiattan toplanarak tüketilmesi, toplayıcılığın sürekliliğini belgeleme açısından değerliydi. Beslenmede ve toplum sıhhatinde kültüre alınan bitkiler dışında doğal etrafın katkısını da bu mirasın kaydı sırasında görebildik.
Yenen ve tıbbi olarak kullanılan bitkilerin yanı sıra boya bitkileri, el sanatlarından sepet ve hasırcılıkta kullanılan bitkiler, yakacak bitkileri üzere pek çok bitkinin sürece halleri üzerine sahip oldukları bilgilerin bayanlar ortasında transferine şahit oldum. Küçük ölçekli tarım, tabiattan ot toplayıcılığı, ilaç imali ve uygulaması, tohumların seçilip saklanması hususlarındaki bilgilerin tümünün bayanların mirası olarak kayıt dışı olduğu ve aslında bu bilgilerin biyokültürel mirasın kıymetli ögeleri olduğunu gördüm. Bu bilgiler bayanlara toplum içinde ayrıcalık sağlamasa da geçmişte olduğu üzere bugün de topluluğun ömrünü sürdürmesinde çok kıymetli bir yeri var. Bugün yıkıcı tesirlerini yaşamaya başladığımız iklim krizi ve ileride yaşanması muhtemel krizlerde bu bilgilerin ehemmiyeti daha da artacak. Bayanlar etrafa daha hassaslar ve toplayıcılık geleneğinden gelen gözlemcilik yetileri çok fazla. Bu yüzden bugün de etraf hareketinde bayanların öncü roller aldıklarını, dozerlerin önüne kalkan olup etraflarını, ormanlarını, zeytinliklerini koruduklarını görüyoruz.
Füsun Ertuğ, 2006 yılında Mihriban Özbaşaran ile birlikte Çatalhöyük Kazısı’nda çalışırken. ‘EN BÜYÜK KARIM KIRSAL OMURDAKİ BAYANLARIN GÜCÜNÜN FARKINA VARMAM OLDU’
Etnobotanik çalışmalarınızı yürütürken bir bayan araştırmacı olmanın avantajları ve dezavantajları var mıydı? O süreçteki tecrübenizi nasıl değerlendirirsiniz?
Etnobotanik denilen halkın bitkilere ait bilgisini araştırmada bayan araştırmacılar avantajlı durumda. Çünkü bitkilere ait bilgilerin temel sahibi bayanlar. Hayvancılık yapan erkeklerin de hayvanların yediği ya da yemediği bitkiler ve mantarlar konusunda bilgi sahibi olduklarını biliyoruz. Lakin geçmişte erkek araştırmacıların, bilhassa köy kahvelerinde yaptıkları soruşturmalarla erkeklerden derledikleri kimi bilgilerin doğrulukları konusunda kuşkularımız var. Bayan araştırmacıların avantajı, bilgiyi birinci el kaynaklar olan bayanların meskenlerinde kaydetmeleri ve birlikte ot toplamaya giderek yerde toplamayı ve mutfakta hazırlamayı da gözleyerek, kimi vakit uygulayarak derlemeleri.
Ben iki yıla yakın Orta Anadolu’da bir köyde kalarak araştırmamı sürdürdüm ve çok sayıda kaynak şahısla görüşerek, ismi anılan her bitkiden örnek alarak topladığım bilgilerin ve örneklerin teşhisini doğrulama imkanı elde ettim. Bu süreçte çeşitli üniversitelerden botanikçilerle çalıştım ve örneklerimi herbaryumlarda açık erişime bıraktım. Daha sonra öbür bölgelerde de uzun müddetli çalışmalar yaparak bu bilgileri genişlettim. Yayınlar yaparak, kurslar, dersler vererek etnobotanik alanında genç araştırmacıların yetişmesi için çalıştım. En büyük yararım olarak, tabiata yakın yaşama keyfini ve kırsal hayatta bayanların başat güçlerinin, rollerinin, yarattıkları dayanışma/ imece ağlarının farkına varmayı sayabilirim.
‘TÜRKİYE’DEKİ BAYAN HAREKETİ BASKILARI PÜSKÜRTECEK’
Sizce antidemokratik otoriter bir siyaset anlayışıyla birlikte Türkiye toplumunda bayanları nasıl bir gelecek bekliyor?
Kadınlar tarihte, bilimde, sanatta, bilhassa devlet idaresinde uzun mühlet yok sayılmışlarsa da aile kurumunun ve her topluluğun ömrünün sürdürülmesinde, bakım emeğinde, günümüzün sosyoekonomik yapısında vazgeçilemez bir yerleri olduğu tartışılamaz bir gerçek. Erkek hâkim güçler, dini ve ulusal bedelleri öne sürerek bayanları konuta hapsetmeye, eğitimden ve siyasetten uzak tutmaya, aile kurumuna tabi kılmaya yönelik baskıları arttırdıkça bayanların direnişi daha da artıyor. Otoriter idareleri ve antidemokratik uygulamaları yalnızca Türkiye’de değil dünyanın farklı ülkelerinde de görüyoruz, ataerkil sistemin yükselişe geçtiği bir orta devirdeyiz. Ben Türkiye bayan hareketinin bu baskıları püskürteceğine ve uzun çabalardan sonra kazandıkları hakları kaybetmemek için direneceklerine, İstanbul Mukavelesi üzere bir gecede silinen kazanımlarını geri alacaklarına inanıyorum. EŞİK Bayan Platformu’nun örgütlü uğraşının ve ülkenin her yerinde mahallî siyasette, sanatta, bilimde, eğitimde çalışan bayanların aydınlık geleceğimizin, laik ömrün garantisi olduğu umudumu koruyorum.
